31/01/2023
Thạch hộc là vị thuốc quý với thành phần hóa học đa dạng và mang đến nhiều lợi ích tuyệt vời cho sức khỏe. Hãy cùng Dược Kiên Minh tìm hiểu công dụng, cách dùng và những lưu ý khi sử dụng vị thuốc này trong bài viết ngay sau đây.
1. Thông tin chung về vị thuốc thạch hộc
1.1. Tên gọi, phân nhóm
Danh pháp khoa học: Herba Dendrobii
Tên thực vật: Dendrobium candidum wall hay Dendrobium nobile Lindl
Tên gọi khác: Huỳnh thảo, Kẹp thảo, Hoàng thảo cẳng gà, Hoàng thảo dẹt, Kim thoa hoàng thảo; trong tiếng Thái gọi là Co vàng sào còn những người chơi lan có thể gọi dược liệu này là Lan Phi Điệp hay Phi điệp kép.
Tên tiếng Trung: 石斛
1.2. Đặc điểm hình dạng
Thạch hộc nằm trong nhóm cây thảo phụ sinh. Chúng thường mọc bám vào những cành cây to hoặc trên những vách đá ẩm. Thân cây hơi dẹt, thường mọc thẳng đứng, chiều cao trung bình từ 30 - 60cm, trên thân có nhiều rãnh dọc. Phần thân chia thành nhiều đốt xếp gần sít nhau. các đốt ở phía ngọn thường dày hơn phía gốc.
Lá thạch hộc mọc thành 2 dãy, hình dáng thuôn hẹp. chiều dài khoảng 8 - 12cm, chiều rộng khoảng 2 - 2,5cm, phần đầu tù tròn, phần gốc thon lại, có từ 9 - 11 gân chính. Lá không có cuống, 2 mặt lá đều nhẵn.
Hoa thạch hộc mọc thành từng chùm thưa ở kẽ của những lá đã rụng, mỗi chùm có từ 2 - 4 hoa. Hoa có kích thước tương đối lớn, màu hồng hoặc màu trắng pha hồng. Quả thạch hộc dài và có hình thoi.
1.3. Phân bố
Dendrobium Sw là một chi khá lớn, bao gồm nhiều loài mọc rải rác khắp các khu vực cận nhiệt đới và nhiệt đới, trong đó tập trung chủ yếu ở các quốc gia Nam Á, Đông Á và Đông Nam Á. Tại Việt Nam, đã phát hiện khoảng 100 loài thuộc chi này, nhiều loài có hoa rất đẹp và được sử dụng để làm thuốc chữa bệnh, trong đó có thạch hộc.
Trên thế giới, cây thuốc thạch hộc phân bố tập trung tại các quốc gia như Lào, Thái Lan, Trung Quốc, Malaysia, Nepal, Bhutan, Myanmar, Ấn Độ và cả Việt Nam. Tại Việt Nam, cây thạch hộc thường có ở các tỉnh miền núi phía Bắc tính từ Nghệ An trở ra như Hòa Bình, Lào Cai, Yên Bái, Sơn La, Lai Châu, Tuyên Quang, Thái Nguyên, Bắc Kạn, Lạng Sơn, Cao Bằng,... Cũng có thể tìm thấy dược liệu này ở một số tỉnh miền Nam, những nơi có núi cao từ 1000m trở lên so với mực nước biển như Langbian, Bi Đúp, Ngọc Linh,...
Thạch hộc là loài cây chịu bóng và đặc biệt ưa ẩm. Chúng phát triển tốt ở những vùng núi cao có nhiệt độ trung bình năm trong khoảng từ 15 - 22 độ. Cây thuốc này sinh trưởng theo cách phụ sinh, mọc bám trên đá hoặc trên thân cây gỗ trong các khu rừng thuộc loại rừng cây lá rộng ẩm hoặc rừng kín thường xanh.
1.4. Bộ phận sử dụng, cách thu hái, sơ chế và bảo quản
Bộ phận sử dụng: Thân và cành thạch hộc thường được sử dụng làm thuốc.
Thu hái: Thời điểm thu hái cây thuốc này thích hợp nhất là vào giữa mùa hè hàng năm.
Cách sơ chế: Thạch hộc sau khi thu hái về, người ta sẽ dùng dao để loại bỏ phần lá và rễ của chúng. Sau đó, mang dược liệu đi rửa sạch để loại bỏ toàn bộ các tạp chất và bụi bẩn rồi mang đi ngâm nước và ủ cho tới khi mềm. Lấy dao hoặc tay để bóc bỏ lớp màng mỏng bọc bên ngoài dược liệu sau đó đem đi phơi hoặc sấy cho khô. Khi sử dụng, người ta có thể đồ chín dược liệu, tẩm rượu rồi thái nhỏ.
Cách bảo quản: Nên bảo quản dược liệu tại những nơi khô ráo và thoáng gió, tránh để dược liệu bị ẩm mốc.
1.5. Thành phần hóa học
Thành phần hóa học của thạch hộc rất đa dạng, cụ thể như sau:
Thạch hộc có chứa nhiều hoạt chất có dược tính mạnh như 6-hydroxydendroxin, 3-hydroxy – 2 – oxo dendrobium, 8-hydroxy dendroxin, dendrin, dendramin, dendro xin, nobilin, dendrobin (alkaloid chính), alkaloid sesquiterpene,
Hàm lượng dendrobin có trong dược liệu trồng là 0,6% (ở lá) và 0,58% (ở thân), trong khi tỷ lệ này ở cây mọc hoang là 3.2% (ở thân), 0.8% (ở lá) và 0,08% (ở rễ).
Ngoài ra, trong dược liệu này còn chứa một số Alkaloid bậc 4, ví dụ như N-isopentenyl – 6 – hydroxy dendroxinium chloride, N-isopentenyl dendroxinium chlorid, dendrobium N-oxyd, N-isopentenyl dendrobium bromid và N-methyl dendrobium.
1.6. Tính vị, quy kinh
Cây thuốc thạch hộc có tính hơi hàn, vị ngọt, quy vào các kinh phế và thận.
2. Thạch hộc có tác dụng gì?
Với bảng thành phần tập hợp nhiều dược chất quý như trên thì cây thạch hộc trị bệnh gì? Người bệnh gút dùng cây thạch hộc có tốt không? Hãy cùng đọc ngay phần tiếp theo của bài viết để giải đáp chi tiết những thắc mắc này và hiểu rõ hơn về công dụng của thạch hộc nhé.
2.1. Tác dụng của thạch hộc theo Y học cổ truyền
Theo Đông y, vị thuốc thạch hộc có nhiều công dụng như:
Bổ vị
Bổ âm
Thanh nhiệt, giải độc
Tăng sinh tân dịch cơ thể
2.2. Tác dụng của thạch hộc theo Y học hiện đại
Trích yếu từ văn kiện nghiên cứu Trung dược của Nhà xuất bản Khoa học năm 1965, trang 129 cho biết, dược liệu Thạch hộc có công dụng giảm đau nhẹ và hạ nhiệt. Nhờ công dụng này mà chúng được xem như một vị thuốc giúp giảm đau xương khớp do gout và nhiều bệnh lý khác, đặc biệt là những bệnh đang ở giai đoạn đầu, mức độ nhẹ.
Tác dụng tiếp theo của vị thuốc thạch hộc chính là làm giảm lượng đường trong máu, từ đó hỗ trợ điều trị tiểu đường. Sở dĩ nó có được công dụng này là nhờ khả năng thanh nhiệt và dưỡng âm. Các nghiên cứu lâm sàng đều chỉ ra rằng thạch hộc không chỉ giúp tăng cường hoạt động của hormon Insulin, giảm tình trạng kháng Insulin mà còn góp phần làm giảm và đưa chỉ số đường huyết trở về mức bình thường.
Một số thí nghiệm tiến hành trên động vật cũng đã chứng minh được các tác dụng của thạch hộc. Theo đó, nước sắc của dược liệu này có tác dụng hỗ trợ hệ tiêu hóa thông qua việc kích thích bài tiết dịch vị đồng thời làm tăng nhu động ruột, giúp thông tiện. Tuy nhiên, tác dụng này chỉ được phát huy khi bạn sử dụng thuốc đúng liều lượng. Ngược lại, khi dùng liều quá cao, vượt ngưỡng cho phép sẽ dẫn đến nhiều tác dụng không mong muốn trên hệ tiêu hóa, thậm chí có thể gây liệt ruột.
Ngoài ra, sử dụng một lượng lớn thạch hộc có thể gây ức chế tim, ức chế hô hấp và làm tụt huyết áp gây nguy hiểm cho người bệnh.
3. Khi nào sử dụng thạch hộc? Chỉ định và phối hợp
Với những công dụng như trên, chúng ta nên sử dụng thạch hộc trong những trường hợp nào? Theo các chuyên gia, những đối tượng sau đây khi sử dụng thạch hộc sẽ giúp tình trạng sức khỏe cải thiện nhanh chóng:
Đau nhức xương do gout và một số bệnh lý xương khớp khác
Thiếu âm ở vị với những biểu hiện như màng lưỡi mỏng, lưỡi đỏ, lưỡi khô, khát hoặc mất âm do các bệnh lý liên quan tới sốt. Trường hợp này nên sử dụng phối hợp cùng các dược liệu như sa sâm, sinh địa hoàng và mạch đông.
Sốt về chiều do nội nhiệt và thiếu âm. Trường hợp này nên sử dụng phối hợp cùng các dược liệu như thiên môn đông, sinh địa hoàng và bạch vi.
4. Liều lượng, cách dùng
Liều dùng
Trung bình 6 - 15 gram dược liệu/ ngày.
Cách sử dụng
Có thể sử dụng dược liệu ở dạng tươi hoặc dạng khô, có thể để nguyên rồi sắc thành nước uống. Cũng có thể tán thành bột, nấu thành cao hoặc làm hoàn.
5. Bài thuốc từ thạch hộc
Nhờ thành phần hóa học đa dạng đồng thời mang đến nhiều lợi ích tuyệt vời cho sức khỏe mà dược liệu thạch hộc đã được ứng dụng trong rất nhiều bài thuốc trị bệnh. Cụ thể như sau:
5.1. Bài thuốc trị đau nhức xương do gout và bệnh xương khớp khác
Để trị đau nhức xương khớp, mỗi ngày người bệnh sử dụng từ 8 - 16g thạch hộc dưới dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán. Có thể sử dụng đơn độc hoặc phối hợp cùng một số dược liệu nư ngưu tất, câu kỳ tử, sa sâm, đẳng sâm để tăng hiệu quả điều trị bệnh.
5.2. Bài thuốc trị suy nhược thần kinh, khó ngủ, đau đầu, chóng mặt, ù tai
Chuẩn bị thạch hộc, mạch môn, kỷ tử, sa sâm, mẫu lệ. hạ khô thảo, câu đằng mỗi vị 12g; táo nhân, địa cốt bì, trạch tả, cúc hoa mỗi vị 8g. Đem toàn bộ dược liệu trên rửa sạch, phơi khô sau đó tán nhỏ. Cho dược liệu đã sơ chế vào nồi nấu cùng 400ml nước lọc. Sắc lửa nhỏ đến khi cô cạn còn 100ml. Chắt lấy phần nước, đợi nguội bớt rồi uống. Chia nhỏ thành 2 lần, uống trong ngày, mỗi ngày dùng 1 thang.
5.3. Bài thuốc trị viêm nha chu và làm chắc chân răng
Chuẩn bị thạch hộc, kỷ tử, thăng ma, quy bản, ngọc trúc, huyền sâm, thục địa mỗi vị 12g; kim ngân hoa 16g; bạch thược 8g. Đem toàn bộ hỗn hợp dược liệu trên đi rửa sạch sau đó cho vào nồi sắc cùng 400ml nước. Sắc với lửa nhỏ đến khi cô đặc còn 200ml. Chia nước sắc thành 2 phần, một phần để uống ngay và một phần dùng để ngậm. Mỗi ngày dùng 1 thang.
5.4. Bài thuốc giúp thanh nhiệt và giảm háo khát
Phối hợp thạch hộc cùng các vị thuốc như tỳ bà diệp, trần bì và thiên môn. Đem toàn bộ hỗn hợp dược liệu trên đi rửa sạch sau đó cho vào nồi để sắc lấy nước uống. Dùng để uống trong ngày.
6. Kiêng kỵ và những lưu ý khi sử dụng thạch hộc
Để sử dụng thạch hộc một cách an toàn và hiệu quả, người dùng cần lưu ý một số điểm sau đây:
Những người mới mắc bệnh do sốt gây ra không nên dùng dược liệu
Trước khi phối hợp thạch hộc cùng những dược liệu khác dưới dạng thạch hộc, cần phải nấu chín vị thuốc thạch hộc trước.
Bài viết trên đây cung cấp cho bạn đọc những thông tin cơ bản về thành phần hóa học, công dụng và cách dụng của dược liệu Thạch hộc. Hãy tìm hiểu kỹ và tham khảo ý kiến từ những người có chuyên môn để sử dụng dược liệu này đúng cách, an toàn và đạt được hiệu quả cao nhất nhé.
