18/09/2022
Y học cổ truyền nhắc đến “Tứ quân tử thang” như một bài thuốc chuyên điều trị các bệnh về “khí”, giúp chữa các chứng suy nhược cơ thể, viêm phế quản, rối loạn đường tiêu hóa,... Cùng tìm hiểu thật kỹ qua bài viết dưới đây.
Nguồn gốc của tứ quân tử thang
“Tứ quân tử thang” là một trong 788 phương thuốc được ghi chép trong cuốn “Thái bình huệ dân hòa tễ cục phương” đời nhà Tống. Đây là bộ sách được dân gian lưu truyền và sử dụng rộng rãi, đem lại hiệu quả chữa bệnh cao.
Bài thuốc “Tứ quân tử thang” là bài thuốc cổ phương, nằm ở danh mục bổ ích chi tễ của Đông y. Những vị dược liệu trong bài thuốc cổ phương này là Nhân sâm, Phục linh, Bạch truật, Cam thảo chính là nền tảng cho nhiều bài thuốc nổi tiếng về sau.
Những bài thuốc đó có thể kể đến là: Lục quân tử thang, Hương sa Lục quân tư thang, Sâm linh Bạch truật tán, Bổ trung ích khí thang, Kiện tỳ dưỡng khí, Bát trân thang, Quy tỳ thang,...
Tứ quân vốn rất trung hòa
Sâm linh truật thảo gọi là tứ quân
Lục quân gia bán hạ trần
Tiêu đờm bổ khí, chữa phần dương hư
Di công bán hạ loại trừ
Vị hàn chứng ấy, phải nhờ hương sa
Thành phần bài thuốc tứ quân tử thang
Tứ quân tử thang hay còn gọi là “tứ vị thang”, “kiện tỳ ích thang” bao gồm 4 vị thuốc:
Nhân sâm hoặc Đảng sâm: 8-12g
Phục linh: 12g
Bạch truật: 8-12g
Cam thảo: 4g
Sở dĩ có tên gọi “Tứ quân tử thang” là vì 4 vị thuốc trong bài thuốc này đều có tính bình hòa, không nhiệt, không táo, không gây tác dụng phụ khi sử dụng lâu dài.
Mỗi vị thảo dược đều đóng góp công dụng riêng trong việc hình thành nên tác dụng của bài thuốc. Cụ thể:
Nhân sâm (Đảng sâm): có vị ngọt, tính ấm, giúp kiện tỳ, hỗ trợ quá trình tiêu hóa, hấp thu, vận chuyển thức ăn và nước. Đây là dược liệu chính của tứ quân tử thang (làm quân).
Bạch truật: vị đắng, tính ấm, giúp kiện tỳ táo thấp, bồi bổ hệ tiêu hóa, điều trị các bệnh do ẩm thấp gây nên các chứng kém ăn, đầy bụng, nhạt miệng, ỉa chảy,...
Phục linh: Cùng với bạch truật, phục linh giúp kiện tỳ ẩm thấp, tăng cường chức năng vận hóa của tỳ vị.
Cam thảo: đóng vai trò là vị sứ giúp ôn bổ trung hòa vị.
Tác dụng của tứ quân tử thang
Theo Y học cổ truyền, Tứ quân tử thang có công năng kiện tỳ ích khí, dưỡng vị, chủ trị tỳ vị khí hư, vận hóa kém gây các chứng dương hư, khí hư. Ngày nay, bài thuốc thường dùng để chữa viêm dạ dày cấp và mạn tính, viêm loét dạ dày, suy giảm chức năng dạ dày- tá tràng, loét hành tá tràng, rong kinh, băng huyết, viêm gan mạn tính.
Các nghiên cứu của Y học hiện đại cũng chứng minh được các tác dụng của bài thuốc này:
Điều tiết hoạt động của hệ thần kinh thực vật, thúc đẩy quá trình làm lành các vết loét hay các tổn thương khác ở đường tiêu hóa, phục hồi các chức năng tiêu hóa.
Tăng sinh glycogen trong gan, làm tăng lượng máu dự trữ.
Điều chỉnh tuần hoàn máu, thúc đẩy quá trình tạo máu của tủy xương.
Tăng cường chức năng hệ miễn dịch.
Cải thiện chức năng các tuyến nội tiết, thiết lập sự cân bằng thể dịch trong cơ thể.
Bổ sung các nguyên tố vi lượng như: đồng, kẽm, sắt, magie cho cơ thể.
Hướng dẫn cách sử dụng bài thuốc cổ phương “Tứ quân tử thang” để chữa bệnh
Để chữa bệnh đường tiêu hóa, người ta thường dùng bài thuốc dưới 2 dạng sau:
Tán bột mịn, mỗi lần uống khoảng 8-12g.
Sắc các vị thảo dược trên với nước, ngày uống 2 lần.
Các bài thuốc Tứ quân tử thang gia giảm
Gia giảm theo Y học cổ truyền
Bên cạnh tác dụng chính là kiện tỳ ích khí, cải thiện các bệnh lý liên quan đến đường tiêu hóa, y học cổ truyền còn bổ sung thêm vào bài thuốc tứ quân tử thang một số vị dược liệu kiện tỳ, ích khí khác với các tác dụng chữa bệnh khác nhau:
Chữa tay chân không nhấc lên được: Thêm vào các vị Trần bì, Mạch môn, Bán hạ, Trúc lịch.
Chữa thổ tả khó cầm ở trẻ em: Gia thêm các vị Bạch biển đậu, Hoàng kỳ, Hoắc hương.
Giảm lo âu, căng thẳng, chữa mất ngủ: Thêm Sinh khương, Táo nhân.
Kích thích tiêu hóa, chữa tiêu khát không ăn được: gia thêm Mộc hương, Hoắc hương, Sài hồ, Ngũ vị, Cát căn.
Trị liệt nửa người bên phải: thêm Bán hạ, nước gừng, Trần bì, Trúc lịch.
Chữa hư tổn sinh lực, nguyên khí bất túc: Thay thế Bạch truật và Phục linh bằng Hoàng kỳ và Nhục quế.
Trị chứng dương hư: Gia thêm Phụ tử.
Chữa lạnh bụng: Thêm Phụ tử, Đinh hương, Sa nhân.
Thêm Phòng phong, Khương hoàng: Chủ trị cảm mạo phát sinh trong mùa xuân, hạ, thu.
Đại tiện không thông: Thêm Binh lang, Đại hoàng.
Gia giảm theo Y học hiện đại
Y học hiện đại cũng ứng dụng bài thuốc này để điều trị các bệnh lý nội khoa, phụ khoa và nhi khoa:
Chảy máu đường tiêu hóa: Thêm các vị Đương quy, Trần bì, Bạch thược, Hoàng liên, Địa du, Tam thất, Đan sâm, Bạch cập.
Viêm loét đường tiêu hóa: Gia các vị Hoàng kỳ, Mộc hương, Trần bì.
Viêm ruột do nấm: Thêm vị Khổ sâm. Nếu bệnh nhân bị nhiệt nặng thì có thể thêm Xuyên hoàng liên và Bạch đầu ông. Còn nếu bệnh nhân xuất hiện khí hư thì thêm Hoàng kỳ. Tương tự như vậy, dương hư thì thêm Phụ phiến và Nhục quế. Thấp nặng thì bổ sung Trạch tả, Ý dĩ. Thêm Chỉ xác, Hậu phác khi xuất hiện tình trạng bụng trướng.
Đau đầu: Thêm Hoàng kỳ, chế Phụ phiến. Ngoài ra, trong một số trường hợp có thể bổ sung thêm một số các vị thuốc khác.
Viêm gan mạn tính: Thêm vị thuốc Hoàng kỳ.
Thêm các vị như Bán hạ, Tô ngạnh, Trúc nhự, Trần bì để chữa nôn ói ở phụ nữ có thai.
Phụ nữ rong kinh, rong huyết: Thêm các vị thuốc Đan sâm, Hương phụ, Đương quy và Hoàng kỳ.
U xơ tử cung: Gia thêm các vị như Ngưu tất, Tam lăng và Nga truật.
Trẻ em chán ăn: Phối hợp tứ quân tử thang với các loại tân dược chứa kẽm.
Biến phương từ Tứ quân tử thang
Từ bài thuốc này, khi thay đổi một số vị trong đó, thì sẽ trở thành các bài thuốc với các công dụng đặc biệt khác nhau:
Dị công tán (Tiểu nhi dược chứng trực quyết)
Đây là bài tứ quân tử thang gia thêm 8g Trần bì, có tác dụng hành khí tỳ vị, tăng khả năng kiện tỳ ích khí hòa vị, kỵ khí.
Đối tượng sử dụng:
Trẻ em tiêu hóa không tốt.
Người tỳ vị hư nhược, khí trệ không thông.
Lục quân tử thang (Kiện tỳ hóa đàm thang)
Thành phần: Ngoài 4 vị Đảng sâm, Phục linh, Bạch truật, Cam thảo của bài thuốc gốc, còn được gia thêm Trần bì và Bán hạ.
Chủ trị: Chứng tỳ vị khí hư có đàm thấp, với các biểu hiện như ho nhiều đờm, đờm trắng trong, khó thở, sôi bụng, đi ngoài phân lỏng.
Đối tượng sử dụng: Người tỳ vị hư, viêm phế quản mạn tính, ho có đờm, rối loạn hoặc mất chức năng điều hòa đường tiêu hóa.
Hương sa lục quân tử thang (Kiện tỳ hòa vị thang)
Mộc hương, Sa nhân là 2 vị thuốc được thêm vào bài thuốc này.
Dân gian thường dùng nó để chữa chứng tỳ vị hư nhược, tức ngực, đau bụng râm ran, nôn mửa, đi ngoài phân lỏng.
Kiện tỳ nhu can thang
Phụ nữ kinh nguyệt không đều, người bị viêm gan mạn tính hay tỳ vị hư nhược có thể dùng bài thuốc này để điều hòa khí huyết, chữa ăn uống kém, tức ngực, chướng bụng, nóng trong, mất ngủ.
Thành phần của bài thuốc ngoài các vị Đảng sâm, Bạch truật, Phục linh, Cam thảo, còn có thêm Đương quy và Bạch thược.
Sâm linh bạch truật tán
Với những người bị rối loạn tiêu hóa kéo dài, viêm đại tràng mạn tính, ăn uống kém, tiêu chảy hoặc viêm cầu thận mạn thuộc thể tỳ hư, lao phổi, ho nhiều đờm, cơ thể mệt mỏi thì dùng bài thuốc này cũng cho hiệu quả tốt.
Thành phần bài thuốc gồm: Đảng sâm, Bạch truật, Cam thảo, Phục linh, gia thêm Biển đậu, Hạt sen, Kiết cánh, Sơn dược, Sa nhân, Trần bì.
Thất vị Bạch truật tán
7 vị thuốc tạo nên bài thuốc Thất vị Bạch truật tán gồm có: Cam thảo, Bạch truật, Phục linh, Đảng sâm, Cát căn, Mộc hương và Hoắc hương.
Nó được dùng cho trẻ em để chữa các chứng tỳ hư, tiết tả, đi ngoài phân lỏng, nóng trong, khát nước.
Lưu ý khi sử dụng bài thuốc quý này
Để đạt hiệu quả tối đa khi dùng bài thuốc “tứ quân tử thang”, người dùng nên chú ý một số vấn đề sau:
Uống đúng và đủ liều, hạn chế việc lạm dụng thuốc.
Cần tìm mua các dược liệu có trong bài thuốc ở những địa chỉ có nguồn gốc, xuất xứ rõ ràng.
Những người âm hư, hỏa vượng, ăn uống kém sút, nếu thấy thể bệnh cần dùng đến bài thuốc này thì nên tẩm bạch linh với sữa, bạch truật tẩm mật, và chỉ uống tạm thời.
Trẻ em với các biểu hiện như: thân thể gầy còm, sạm da, hoặc da màu vàng úa, đơn nhiệt hầm hập, tân dịch khô kiệt, ăn chóng tiêu, bụng nóng, phân táo, khát nước, khóc không có nước mắt,....thì không nên sử dụng bài thuốc này mà cần tham khảo ý kiến của thầy thuốc.
Những người có chứng huyết hư cũng không nên uống tứ quân tử thang vì có thể làm hao mất huyết.
Cần tham khảo ý kiến của bác sĩ hoặc dược sỹ trước khi sử dụng.
Nếu đang sử dụng các loại thuốc khác, nên liệt kê để tránh tương tác thuốc.
Kiên trì sử dụng trong một thời gian để thấy được hiệu quả rõ ràng.
Bên cạnh việc sắc uống hoặc tán bột, cũng có thể sử dụng các loại thuốc viên nang chứa các thành phần này để tiện lợi, dễ sử dụng, tiết kiệm được thời gian.
Tứ quân tử thang là bài thuốc bổ trung ích khí, kiện tỳ vị, hỗ trợ điều trị nhiều bệnh lý liên quan đến đường tiêu hóa. Áp dụng bài thuốc này trong cuộc sống một cách hợp lý sẽ mang lại nhiều lợi ích bất ngờ cho sức khỏe bản thân và gia đình.
